1. Voorwoord van de voorzitter

Geachte lezer van ons Bulletin,

We beleven vreemde tijden. Een akelig virus waart al tien maanden door het land en het openbaar leven ligt plat. Ook voor In Paradisum was het voorbije jaar 2020 daarmee een jaar als geen ander. Na een positief begin van het jaar, met een inspirerende herdenking van het Bombardement in de Lutherse Kerk, bij de Schommel en op begraafplaats Daalseweg en daarna de onthulling van een nieuw informatiebord door de wethouder, kwam ook voor onze stichting veel stil te liggen. De rondleidingen die we jaarlijks geven op de begraafplaatsen gingen niet door en ook andere activiteiten waaraan In Paradisum meedoet, zoals NL Doet en de Open Monumentendagen, vonden geen doorgang.

Tegelijkertijd toonden onze actieve leden zich bijzonder veerkrachtig. Artikelen werden geschreven – een weerslag hiervan vindt u in dit Bulletin – en er is ook grote voortgang geboekt voor nieuwe grotere publicaties. En ook het werk aan de grote database van graven op onze website ging onverdroten voort. Helaas moesten wij onverwachts afscheid nemen van een belangrijke drijvende kracht hierachter, Wim Kruidhof. U leest zijn in memoriam in dit Bulletin.

Maar de veerkracht van de actieve leden van onze stichting biedt hoop voor de toekomst. Wanneer het virus ons weer toestaat uit de huidige maatschappelijke lockdown te komen, dan zullen de rondleidingen weer als vanouds georganiseerd worden. Alleen moeten we op dit moment nog even doorbijten en zullen we nog even onze ziel in lijdzaamheid moeten bezitten. Gelukkig is er nu een nieuw Bulletin dat u kan helpen deze tijd door te komen.

Er is een lange tijd verstreken sinds de laatste editie van het Bulletin, door de Coronacrisis en computerproblemen. Daarvoor bied ik u mijn excuses aan.

Op 22 februari zullen we – voor het eerst in decennia – geen herdenkingsactiviteiten houden op de Daalseweg. Dat is op dit moment niet te verantwoorden. Maar gaat u vooral in de tuin of op het balkon staan en luistert u naar de klokken die beieren over nog gruwelijker tijden. Op afstand gedenken we dan met velen. En volgend jaar weer met zijn allen.

Ik wens u voor nu veel leesplezier toe.

Pepijn Oomen

Voorzitter Stichting In Paradisum

2. Aannemersbedrijf van Tienen bestaat 200 jaar.

Op 21 november 2018 verscheen er in het weekblad De Brug een artikel over de uitgave van het boek “200 jaar aannemen en aanpakken” van Ben van Tienen, dat door burgemeester Bruls in ontvangst werd genomen.

De aannemerij Van Tienen was mij uit mijn jeugd bekend. Na het bombardement van 22-02-1944, waarbij mijn grootouders Zuidgeest-Wolf hun woning met winkel op de Ziekerstraat 7-9 verloren, kregen zij een tijdelijk pand toegewezen op Ziekerstraat 43. Ik kwam er elk weekend en als ik met de jongens van Meussen en Rikken op straat mocht spelen, keek ik altijd nieuwsgierig door de poort van Aannemerij van Tienen, die naast mijn grootouders op Ziekerstraat 45/47 gevestigd was, maar ik heb het als kind van 6 jaar nooit aangedurfd de grote poort binnen te gaan om er te gaan kijken. Vanuit de achterzijde van nr. 43 zag ik wel de grote opslagplaats van de aannemerij, die zich in mijn herinnering uitstrekte tot aan een achteruitgang aan het Mariënburg.

Nadat mijn grootouders in 1951 de nieuwbouw aan de Ziekerstraat 5 betrokken, was mijn belangstelling over, maar enkele tientallen jaren later kwam ik door mijn werk als voorlichter van de blindenbibliotheek Le Sage ten Broek wéér de naam Van Tienen tegen. Regelmatig had ik contact met mevrouw P. Ederveen-van Tienen (1903-1991) uit de Hermelijnstraat, die jarenlang boeken in brailleschrift heeft omgezet. Met deze mevrouw Ederveen, echtgenote van Willebrordus Ederveen, eigenaar van de in die tijd heel bekende Renaultgarage, heb ik vaak herinneringen uit die tijd opgehaald.

Mevrouw Paulina Ederveen was de dochter van Bernardus van Tienen, de derde generatie van het aannemersgeslacht. Haar grootvader Christoffel van Tienen (de 2e generatie) werkte samen met zijn vader Jan van Tienen, die dorpstimmerman was.

In 1881 verhuisde Christoffel van Elden naar Nijmegen. Juist in die jaren waren de wallen geslecht en werd er aan de stadsuitleg gewerkt. Christoffel sprong er graag op in en bouwde zijn eerste woningen aan de Groenewoudschelaan (de huidige Oude Groenewoudseweg) en aan de Dikkeboomweg.

In de loop der jaren werden ook zijn zonen Bernard en Hendrik in het bedrijf actief. Tussen 1900 en 1906 bouwden vader en zonen Van Tienen de eerste woningen en bedrijfspanden aan de Burghardt van den Berghstraat en de Jan de Witstraat en zo werden er in de loop van de 200 jaar in en ver buiten Nijmegen steeds meer werken aangenomen of opgeknapt. Het voert te ver om het enorme scala aan bouwwerken in dit verhaal te benoemen. Het met vele foto’s uitgebrachte boek geeft een prachtig overzicht van wat de zes generaties van Tienen door het hele land hebben betekend.

Voor onze begraafplaats is het heel bijzonder, dat ook het praalgraf van de familie Veerkamp in 1995 mede door Van Tienen is gerestaureerd. Hiervoor moest het prachtige en unieke neogotische grafmonument met het 2300 kilo wegende dak gedemonteerd en gerestaureerd worden en ook de wenende engel op het graf herkreeg haar oude glans. Tot verdriet van velen hebben onverlaten na de restauratie de over het kruis hangende hand van de engel afgebroken en meegenomen.

Het is ook bijzonder, dat zowel Christoffel en zijn vrouw Johanna Beugerink als zijn zoon Hendrik en zijn vrouw Everdine Berends op deze begraafplaats begraven zijn. Van deze vier familieleden bestaat echter alleen een foto van Christoffel van Tienen.

Beide grafmonumenten verkeren nog in een goede staat, maar het is jammer, dat de bronzen letters van het monument van het echtpaar Van Tienen-Berends in de loop der jaren zijn verdwenen. Daardoor is de tekst onleesbaar geworden.

Christoffel v. Tienen    J.H. v. Tienen-Beugerink       grafmonument

In vak 31, rij 3, graf 3 liggen begraven:

Tienen-Beugerink, Johanna Hendrika v.         *16-11-1834    +04-11-1909

Tienen, Christoffel v.                          *21-04-1839    +27-03-1927

Hendrik van Tienen       Everdine M. v. Tienen-        grafmonument

                                            Berends

In vak 20, rij 4, graf 9 liggen begraven:

Hendrikus Cornelis van Tienen                      *22-11-1874    +..-..-1932

Everdina Maria Berends                                 *..-..-1875        +12-09-1944

 

Bart Janssen

3. In herinnering Wim Kruidhof

Mijn kennismaking met Wim vond plaats op een heel warme zomerdag in augustus 2019. Het was op de Grote Markt waar we hadden afgesproken voor een nadere introductie: Wim met In Paradisum en omgekeerd. Het behoeft geen lang betoog. Wim wilde graag vrijwilligerswerk doen voor een stichting als In Paradisum waar hij met zijn interesse voor (lokale) geschiedenis bezig kon zijn. Dat men bij In Paradisum kampte met een complexe data-materie in allerlei Excelbestanden, bestaande uit duizenden namen van mensen begraven op Nijmeegse begraafplaatsen, dat wist Wim eigenlijk al wel, van het RAN. Want daar had ik lang geleden eens geïnformeerd naar vrijwilligers met kennis van statistiek om In Paradisum te helpen. Ons doel was te komen tot een funeraire databank, die belangstellende burgers en professionals konden raadplegen. Zo’n karwei was Wim dus wel toevertrouwd en hij had er ook veel zin in. Als natuurkundig ingenieur had hij veel expertise verworven bij Fokker Ruimtevaartafdeling en ingenieursbureau Movares. Zijn nauwkeurigheid en omgang met werk-van-lange-adem kwamen zeer van pas. In Paradisum kon het niet beter treffen. In augustus 2019 ging Wim enthousiast en voortvarend aan de slag, correspondeerde regelmatig over de voortgang en informeerde ons welke methoden hij toepaste. Bij dat laatste begrepen wij lang niet altijd direct zijn gecompliceerde werkwijzen, maar met zijn rustige, bedachtzame en vriendelijke uitleg konden wij de gang van zaken goed volgen. Zijn research verliep voorspoedig. In het voorjaar 2020 was de databank ‘Daalseweg’ bijna compleet en konden we al beginnen met toevoegen van extra’s, zoals foto’s. Helaas dook in mei 2020 een onbekend bestand op dat niet rijmde met reeds bewerkte bestanden. Een grote tegenslag. Maar opnieuw ging Wim, welhaast onverstoorbaar, weer aan de slag met dat probleembestand, met aanvullende begraafboeken en registers. In de data deden zich duizenden dubbelingen en andere imperfecties voor die een-voor-een uitgezuiverd moesten worden. Wim fikste dat. Dat wil zeggen bijna …!  

Op 4 oktober liet Wim mij nog weten dat het eind van de dataproblematiek in zicht was, nog eventjes. Ook leverde hij toen nog informatie aan voor een te publiceren verhaal over de geschiedenis van ‘Daalseweg’.

Niet veel later ontving ik een mailbericht van Eric Kruidhof, zijn broer, dat meldde dat Wim dood was. Op 13 oktober plotseling en geheel onverwacht thuis overleden. Een schokkend bericht.

Tja, dat de databank er niet is, dat is wel het minste. Dat Wim er niet meer is, betekent veel meer. Wij verliezen een bijzonder betrokken, kundig en vooral zeer vriendelijke man, die oprecht geïnteresseerd was in mensen die samen ergens voor stonden, namelijk om lokale geschiedenissen te bewaren en bereikbaar te maken voor anderen.

We hebben Wim amper 15 maanden gekend … .

Op 21 oktober 2020 hebben familie, vrienden en bekenden in het crematorium afscheid van hem genomen. Wij, enkele leden van In Paradisum, waren er op die woensdag ook bij.

Het was een regenachtige en gure dag.

Wim Desserjer

4. Fauna waarnemingen o.a. op de begraafplaats Stenenkruisstraat

Mijn naam is Mariëlle Vriends en ik ben inmiddels afgestudeerd als ecoloog aan de universiteit van Wageningen. In de zomer van 2020 heb ik stage gelopen bij de gemeente Nijmegen. Ik heb toen onderzoek gedaan naar het voorkomen van kleine marterachtigen in Nijmegen Oost. Hiervoor heb ik camera’s geplaatst in tuinen en in parken en op deze manier gekeken welke diersoorten er voorkomen. Zo is er ook een camera geplaatst op een beschutte plek op de oude begraafplaats van het Julianapark.

Mijn onderzoek ging met name over de bunzing en wezel, omdat er weinig kennis over deze soorten is. Met name in steden is het onduidelijk in hoeverre deze soorten aanwezig zijn. Samen met de Zoogdiervereniging ben ik dit gaan onderzoeken. Helaas zijn de bunzing en wezel nauwelijks waargenomen. Ik heb één wezel waargenomen in een tuin op de stuwwal en een vijftal steenmarters, dat zijn ook marterachtigen. Verder zijn er verschillende andere soorten gezien. Er zijn in totaal 17 vogelsoorten en 11 zoogdieren geregistreerd. Met name huiskatten, egels, ware muizen en merels zijn gevonden in tuinen en parken in het onderzoeksgebied.

Een reden dat er nauwelijks kleine marterachtigen gezien zijn, kan zijn dat het stadsgebied een ongeschikte plek is om te leven. Er is te weinig begroeiing en beschutting voor de dieren om zich te verplaatsen. Om meer te weten te komen over de kleine marterachtigen zal er een vervolgonderzoek gedaan moeten worden. Wie weet mogen we de volgende keer bij u in de tuin kijken? 😉

Hartelijke groet,
Mariëlle Vriends

Wilt u meer weten over mijn onderzoek? Mail mij dan op m.vriends@nijmegen.nl

5. Uitgelicht: 76 jaar vrijheid

Wat veel mensen niet weten, is dat er op de begraafplaats Daalseweg ruim 300 slachtoffers van het bombardement van 22 februari 1944 liggen, plus nog eens 100 slachtoffers die gevallen zijn als gevolg van de tweede wereldoorlog. In het kader van 75 jaar vrijheid, deze keer twee bijzondere oorlogsgraven.

Leonardus Lambertus Jacobs. Vak 08-Rij 02-Graf 13
Leo Jacobs was een van de vijf leden van de LBD, de luchtbeschermingsdienst.
Deze vrijwilligers hielden de wacht op de Stevenstoren.
Leo Jacobs, zoon van Johannes W.Jacobs en Johanna C.Nagelmaker, was  getrouwd met Martha Elisabeth Stevens en werd vader van enkele kinderen, Hij werkte bij de Luchtbeschermingsdienst. Op 22 februari ’44 had hij zijn dienst geruild. In plaats van op de Marathontoren  in de Goffert stond hij nu op de Stevenstoren. Tijdens het bombardement is hij er om het leven gekomen. Zijn lichaam werd drie dagen later op het dak van drogisterij Dirk Katje aan de Ganzenheuvel gevonden en door zijn vrouw, die drie dagen naar hem gezocht had, in de Veilinghal  geïdentificeerd. Op zijn bidprentje stond: hij kwam om het leven “op zijn post en trouw bij de vervulling van zijn plicht”. Hij werd begraven op de Daalseweg. ( bron: Oorlogsdoden Nijmegen 1940-1945)

foto: In Paradisum, Nijmegen.

22 februari 1944

Bombardement 22 februari 1944 Nijmegen

De firma Haspels was een modezaak aan de Lange Burchtstraat 18 en 18a. Negentien werknemers kwamen hier om. Allen waren verbrand. De stoffelijke overschotten zijn in zeven kisten begraven. Een medewerkster, de coupeuse Thea A. van Pelt, was niet aanwezig en kwam bij het station om het leven.

TER NAGEDACHTENIS AAN HET DIERBARE PERSONEEL DAT OP 22 FEBR. 1944 VIEL TEN GEVOLGE VAN DE RAMP TE NIJMEGEN BIJ DE FIRMA HASPELS

6. Bijzettingen op de begraafplaats Daalseweg in 2019 en 2020

Verdrietig om het gemis maar dankbaar voor de goede herinnering. Zo gedenken wij hen die in deze periode zijn begraven op de begraafplaats aan de Daalseweg in Nijmegen.

Albertha Wilhelmina van ’t Hof-Kleingeld, geb. 8-2-1933 te Rotterdam, overl. 15-3-2019 te Nijmegen. Bijgezet in het graf van haar echtgenoot M.P. van ’t Hof. Graf 35-06-12

Hubertus Johannes Gerardus Herberghs, geb. 27-2-1933 te Heerlen, overl. 28-3-2019 te Nijmegen. Graf 9-02-11

Gerrit Hengeveld, geb. 24-1-1928 te Aalten, overl. 28-4-2019 te Nijmegen. Graf 3-02-14

Paula Gabrielle Verboekend, geb. 24-3-1946 te Zeist, overl. 2-5-2019 te Nijmegen. Graf 35-02-26

Elizabeth Wilhelmine Schouten, geb. 26-7-1935 te Nijmegen, overl. 12-7-2019 te Nijmegen. Graf 30-01-03

Ivo Gerardus Maria Wijdeveld, geb. 1-8-1959 te Nijmegen, overl. 20-8-2019 te Nijmegen. Graf 35-06-24

Pieter Frans Mijts, geb. 1-10-1935 te Waddinxveen, overl. 23-8-2019 te Nijmegen. Graf 3-03-21

Maria Geertruida Hendrika Kiezebrink, geb. 25-2-1953, overl. 7-9-2015. Asbus bijgezet in urnengraf ouders, T.W.M. Kiezebrink en G.J. Kiezebrink-Kroes. Graf: 9-05-24.

Anny Roffelsen, geb. 21-7-1920 te Helmond, overl. 14-10-2019 te Nijmegen. Graf 6-04-05

Johanna Everdina van der Borg-Crombach, geb. 5-9-1922 te Arnhem, overl. 18-11-2019 te Etten-Leur. Bijgezet in graf echtgenoot A.E.M.G. van der Borg. Graf 3-04-20

Joseph Maessen, geb. 15-8-1923 te Melick en Herkenbosch, overl. 28-12-2019 te Beek (Berg en Dal). Bijgezet bij echtgenote C.E.M. Maessen-de Ruijter. Graf 10-07-28

Willem Josephus Ignatius van der Gulden, geb. 29-7-1929 te Venlo, overl. 14-1-2020 te Nijmegen. Bijgezet in het graf van zijn echtgenote H.C.W. van der Gulden-Böckling. Graf 8-06-13

Maria Wilhelmina Keijser-Nolet, geb. 7-4-1941 te Warmenhuizen, overl. 24-1-2020 te Nijmegen. Bijgezet in het graf van haar echtgenoot J.A.M.P Keijser. Graf 14-04-01

Joseph Hubert Hoffmann, geb. 31-1-1976 te Nijmegen, overl. 13-2-2020 te Nijmegen. Graf 5-02-05

Wilhelmus de Laat, geb. 7-3-1954 te Geldrop, overl. 3-3-2020 te Nijmegen. Graf 8-04-29

Johanna Peters-Wullings, geb. 16-9-1919 te Nijmegen, overl. 9-11-2019 te Nijmegen, as bijzetting bij haar echtgenoot P.H. Peters. Graf 3-02-01

Theodorus Wilhelmus Andreas Eppink, geb. 27-7-1933 te Doetinchem, overl. 22-3-2020 te Nijmegen. Graf 10-04-30

Elspeth Alison van Agt-McGregor, geb. 28-11-1929 te Ottawa Canada, overl. 7-4-2020 te Nijmegen. Bijgezet in het graf van haar echtgenoot F.J.T.J. van Agt. Graf 3-03-21

Jacob Bouten, geb. 17-4-1930 te Nijmegen, overl. 25-4-2020 te Nijmegen. Graf: 18A-02-09

Paulus Gerardus Hermans, geb. 13-12-1959 te Brunssum,  overl. 30-4-2020 te Kleve BRD. Graf 16-02-02

Johanna Elisabeth Maria Holl, geb. 10-1-1954 te Nijmegen, overl. 3-6-2020 te Nijmegen. Graf 3-03-09

Bernadette Maria Cools, geb. 17-9-1958 te Nijmegen, overl. 17-6-2020 te Nijmegen. Graf 9-02-18

Wilhelmus Maria Nollen, geb. 2-9-1933 te Wierden, overl. 6-7-2020 te Nijmegen. Graf 5A-01-19

Hendrika Johanna Geertruida Oostendorp-Knoef, geb. 21-6-1938 te Borne, overl. 1-9-2020 te Nijmegen. Bijgezet in het graf van haar echtgenoot G.F.M. Oostendorp. Graf 8-06-22

Eduard Theodoor August Marie Janssen, geb. 18-9-1930, overl. 4-7-2020. Asbus geplaatst in urnengraf 4-2-23

Theodorus Johannes Maria Smits, geb. 24-8-1948 te Gendringen, overl. 1-10-2020 te Nijmegen. Graf 5-05-04

Franciscus Wilhelmus Maria Sutmuller, geb. 21-2-1952 te Nijmegen, overl. 14-10-2020 te Nijmegen. Graf 14-4-5

Petronella Johanna Arntz-Cuijpers, geb. 21-12-1923 te Nijmegen, overl. 24-11-2020 te Westervoort. Bijgezet in het graf van haar echtgenoot P.J. Arntz. Graf 10-01-03

Jolanda Petronella Maria Wijdeven, geb. 17-2-1966 te Vorstenbosch, overl. 28-12-2020 te Nijmegen. Graf 32-10-13

Peter van Schaijk in samenwerking met de Stichting Begraafplaatsen Nijmegen.

7. Zigeunerkoning Karel en zijn vrouw Hulda

………..ook wel geluiden te horen dat het beter was deze “nomaden” niet te plaatsen in een dichtbevolkt stadsgedeelte, maar op een plek waar “het volkje” niemand kwaad kan doen.

Op de RK Begraafplaats aan de Daalseweg , vak 38, rij 8 grafnummer 19 (SBN nummering) , tweede klasse, werd op 8 mei 1943 Karel Franzen ter aarde besteld. Hij werd in Hongarije geboren, plaats niet bekend, op 22 mei 1865 met de doopnamen Johann Friedrich Wilhelm en hij overleed op 77 jarige leeftijd in Nijmegen op 5 mei 1943(ouders onbekend). Hij was getrouwd met Hulda Bamberger, geboren in Friedrichslohra (Duits dorpje in de gemeente Groszlohra)  op 1 maart 1868 en overleden

3 augustus 1944, 76 jaar oud, te Auschwitz, Zigeunerlager Birkenau, R.K. en statenloos.

Helemaal achterin, het laatste vak rechts van de begraafplaats, ligt het graf van Karel Franzen direct aan het hoofdpad.

Tekstplaat op graf

Tien hardstenen platen als grafbedekking, zes opstaande houten paaltjes die de afscheiding aangeven en een houten kruis met twee miniatuur viooltjes en een koperen tekstplaat. Het graf zoals het er nu uitziet oogt mooi en kan in mijn ogen bijna niet het oorspronkelijk grafmonument van ruim 75 jaar geleden zijn.

De tekstplaat laat iets bijzonders zien, want kennelijk had Karel voor zijn vrouw Hulda Bamberger ook al een plaatsje laten reserveren, door familie netjes geregeld. Alleen haar sterfdatum stond open: nog in te vullen en bij te schrijven wanneer haar tijd gekomen was. Zij is echter niet in Nijmegen maar in Auschwitz in 1944 overleden en geeft ook direct de lading weer wat er zoal gebeurd zou kunnen zijn.

Karel en Hulda waren woonwagenbewoners, hij was musicus en handelde in paarden. De Gemeente Nijmegen bepaalde in 1921, aan de hand van een politieverordening, dat het is verboden in de Gemeente een andere standplaats met een woonwagen in te nemen dan op het door B&W aangewezen gedeelte van het aan de Weurtseweg gelegen terrein, kadestraal bekend Gemeente Neerbosch, sectie A, nummer 1378. De Nieuwe Kade.

Bij deze beslissing waren er binnen de gemeenteraad ook wel geluiden te horen dat het beter was deze “nomaden” niet te plaatsen in een dichtbevolkt stadsgedeelte, maar op een plek waar “het volkje” niemand kwaad kan doen.

De voorzieningen en inrichting van het nieuwe terrein werden aangepakt, er werden maatregelen getroffen in het belang van de hygiëne en de zedelijkheid door oprichting van privaten, een schutting om zich achter te verkleden etc.

Ten bate van de woonwagenbewoners was er ook een Vereniging R.K. Liefdewerk die zich hard maakte voor het, ter plekke, verkrijgen van een gelegenheid waarin bijzonder de kinderen nuttig zouden kunnen worden bezig gehouden en zich mede aan de opvoeding te kunnen wijden. 

Begin 1923 werd er een comité opgericht in de parochie Kraijenhofflaan, afdeling St. Imelda, die zich belast met de behartiging van de geestelijke en stoffelijke belangen van de woonwagenbewoners, een groep van vaak tot diepe armoede vervallen mensen. Dit comité regelde bijv. de schoolgang van de kinderen en hielden de vele kinderen van de meestal R.K. ouders op voor het bijwonen van de H. mis en cathechismus.

Februari 1925 werden er in het kamp enkele gevallen van typhus waargenomen. Nadat drie dodelijke gevallen bekend werden kwam de medische zorg onmiddellijk in actie, er moet een typhusbacillendrager rondlopen, zo werd gezegd, het was geen vlektyphus maar buiktyphus, de hygiënische toestanden waren erg slecht. Het kwam zelfs voor dat mensen de faeces, waarin juist de besmettelijke bacillen kunnen zitten, gewoon naar buiten wierpen des morgens nabij de openluchtstal van de paarden.

Er werden dan ook verbeteringen aangebracht in het kamp: afzonderlijke kinderprivaten, de gehele bodem werd met cement afgedicht en een goot naar een put en een aparte mestbak voor paardenmest.

Tot eind maart 1931 is in een van de bijzondere scholen aan de Doddendaal een klasje voor meisjes en aan de Nieuwe Markt een speciaal klasje voor jongens wier aanwezigheid in de gewone klassen op bezwaar stuitte.

Toen was er ook al sprake van een nieuwe standplaats voor woonwagens en wel aan de Graafseweg. In september 1932 werd  dit ook gerealiseerd, het woonwagenkamp op de Draaiom naar de gelijknamige boerderij gelegen aan de St. Teunismolenweg.

Woonwagenkamp Draaiom, opening in 1932.

De adresboeken van de gemeente Nijmegen geven in ieder geval het beeld dat dit echtpaar Karel Franzen en Hulda Bamberger in het hierboven beschreven woonwagenkamp moeten hebben gewoond. Ze waren al op leeftijd toen ze de stap namen om de woonwagen definitief te verruilen voor een huis. Dit heeft plaatsgevonden tussen 1934-1938 met als woonadres de Lompenkramersgas nummer 11. Hier overleed Karel op 5 mei 1943. Ik las het in de krant, niet in eentje, maar in vele dagbladen van 11 mei 1943, met de kop

“OUDE ZIGEUNERMAN, KONING DER ZIGEUNERS, STERFT IN NIJMEGEN”

Hij werd dus wel erkend als koning, een zigeunerkoning nog wel, al werd men indertijd zo al gauw genoemd wanneer sprake was van een grote familie, aanzien was belangrijk. Volgens de krant had hij 22 kinderen waarvan er nog 16 in leven. In het gasje waar hij woonde stond hij opgebaard en daar namen vele zigeuners uit heel het land afscheid van hem.De begrafenis geschiedde op de Daalseweg, na een uitvaartmis in de kerk van de Carmel.

Hulda en Karel behoorde tot de Sinti-familie (mannelijk Sinto, vrouwelijk Sintezza). Sinti, in het dagelijks taalgebruik ook aangeduid als zigeuners, is een naam voor een nomadisch volk. Alhoewel de meeste Sinti zich als aparte etnische groep zien, zijn ze één van de vijf Romastammen. Ze stammen vermoedelijk uit één van de vier provincies van Pakistan. Al vóór 1868 kwamen er Sinti naar Nederland.                                                                                                                                                                                                                                                                                        

Wat is er nu met Hulda gebeurd. Toen haar man overleed was zij 75 jaar en we mogen aannemen dat zij op het oude adres is blijven wonen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren zigeuners samen met onder andere de Joden doel van de vernietigingsdrift van de nazi’s. In hun ogen waren zij asociaal en crimineel en als niet-Ariërs werden ze als ongewenst  beschouwd. In Nederland kwam  van de vervolging op zigeuners wat later op gang, toch is zij identiek aan de vervolging op Joden. Beiden gingen naar dezelfde kampen met hetzelfde doen, de vernietiging van het volk.

Text Box: De LompenkramersgasOp zondag 14 mei 1944 begonnen overal in Nederland de telexen van de politiehoofdbureaus te ratelen met het bericht dat er twee dagen later een grote razzia moest plaatsvinden om iedereen op te pakken met “de kenmerken der zigeuners”. Het betrof een geheime en zeer dringende telex van de directeur-generaal van politie te Nijmegen.

Deze zigeunerrazzia vond plaats op dinsdag 16 mei 1944 om 04.00uur. Ook Nijmegen werd hiervan opgeschrikt en ook Hulda werd met vele zigeuners op deze dag afgevoerd naar het doorgangskamp Westerbork. Drie dagen later, vrijdag 19 mei werd zij op transport gezet naar Auschwitz-Birkenau .

Op 3 augustus 1944, 76 jaar oud, is zij in Auschwitz overleden (vergast).

Peter van Schaijk.

8. Herdenking bombardement zonder publiek

Op maandag 22 februari 2021 is het 77 jaar geleden dat Nijmegen werd getroffen door een verwoestend bombardement.

Vanwege corona vindt er dit jaar helaas geen publieke herdenking plaats. Ook is er geen publieke kranslegging.

Dat geldt zowel voor de herdenking bij De Schommel, achter het stadhuis, als op de Begraafplaats Daalseweg.

Mogelijk zijn er wel toespraken en kunt u die volgen via de tv of via internet (website Gemeente Nijmegen), maar ook daarover is op dit moment, eind januari, nog onduidelijkheid. We raden u aan berichten hierover te volgen via onze plaatselijke kranten (Brug, Gelderlander) of via sociale media. 

Laten we hopen dat we vanaf volgend jaar de herdenkingen weer samen kunnen beleven. De herinnering aan deze zwarte dag in de geschiedenis van Nijmegen mag niet verloren gaan.  

Jeroen van Zuylen

9. Nieuws en wetenswaardigheden

Augustus 2019:  25 jarig bestaan Stichting In Paradisum

Stichting In Paradisum heeft in 2019 haar 25 jarig jubileum gevierd. Zij was in 1994 voortgekomen uit het samengaan van de werkgroep ‘t (Te) Behouden Kerkhof en de stichting ‘Behartiging van Belangen van Nabestaanden van overledenen ter aarde besteld op de begraafplaats voor Rooms-Katholieken in Nijmegen’. Beide groeperingen, vanaf 1994 dus onder één naam, hebben zich jarenlang ingezet om begraafplaats ‘Daalseweg’ in haar oorspronkelijke vorm te behouden. Dat is gelukt en inmiddels bestaat er goede samenwerking tussen In Paradisum en de stichting Begraafplaatsen Nijmegen, de eigenaar van ‘Daalseweg’. Ook met de gemeente Nijmegen zijn goede afspraken gemaakt. Immers monumentale begraafplaatsen verdienen serieuze aandacht. Zo behartigt In Paradisum thans ook de historische belangen van de begraafplaatsen ‘Dorpsstraat’ en ‘Stenenkruisstraat’.

Het 25 jarig bestaan werd gevierd met een symposium op 11 oktober 2019 in de Lutherse kerk in Nijmegen. Centraal in het symposium stond de functie die monumentale begraafplaatsen in onze maatschappij kan vervullen. Het gaat al lang niet meer alleen om de functie van gedenken, maar ook het belang in (kunst)historisch opzicht is waardevol. Bovendien functioneert een begraafplaats als ‘Daalseweg’  welhaast in toenemende mate als plaats met een bijzondere landschappelijke betekenis, als groene oases in volgebouwde stadswijken. Uiteraard geldt dit voor meer begraafplaatsen.

Het symposium werd geopend door de Nijmeegse burgemeester Hubert Bruls die het belang van het behouden van begraafplaatsen als ‘Daalseweg’ onderstreepte en een gemeentelijke beleidsnota over religieus inclusief funerair erfgoed aankondigde. Onder de titel ‘Van protest naar samenwerking’ vertelde In Paradisum-voorzitter Pepijn Oomen over de verandering van actiegroep naar samenwerkingspartner voor het behoud van monumentale begraafplaatsen in Nijmegen. De voorzitter van de Terebinth (landelijke organisatie voor funerair erfgoed), Bert Lever, wees op het belang van beleidsontwikkeling voor het behoud van funerair erfgoed. En in een boeiend betoog schetste Franc Korsten, stichting Begraafplaatsen Nijmegen, wat er zoal komt kijken bij het funerair managen van een begraafplaats. Tenslotte maakte Willem Reijnders, bestuurslid In Paradisum, de toehoorders duidelijk welke uiteenlopende functies een monumentale begraafplaats zoal kan vervullen. Met een geanimeerde discussie, een hapje en een drankje werd het symposium afgesloten. Het was een mooie en goede verjaardag van In Paradisum.

22 Februari 2020: Namenmonument oorlogsslachtoffers.

Op 22 februari 2020, 76 jaar na het verwoestende bombardement op Nijmegen, heeft de wethouder Noël Vergunst op de begraafplaats Daalseweg een namenmonument onthuld. Op dit nieuwe monument staan, in alfabetische volgorde, de namen van alle oorlogsslachtoffers met geboorte- en sterftedatum die hier zijn begraven. Ook de graflocatie wordt hierop aangegeven met de vermelding of het grafmonument nog aanwezig of geruimd is.

In het kader hiervan is op initiatief van onze stichting een actie gestart om houten kruizen te plaatsen op naamloze graven van oorlogsslachtoffers. Een vrijwilligersclub uit Nijmegen-Oost maakt deze kruizen en inmiddels zijn er drie geplaatst.

Half april 2020: Ernstige schade kruisbeeld.

Half april 2020 is bij snoeiwerkzaamheden op de begraafplaats Daalseweg het centraal gelegen kruisbeeld ernstig beschadigd. Bij een zwenkmoment van de hoogwerker werd het kruisbeeld geraakt en werd de gietijzeren aanhechtingsbalk, waarop het Christusbeeld was bevestigd, doormidden gebroken.

Dit kruis stond op het oude stadskerkhof en bij de opheffing in 1925 overgebracht naar de Daalseweg, een ijzeren kruis met een wit beschilderd gietijzeren corpus uit de tweede helft van de 19de eeuw, dat in 1950 op een sokkel met bloembak van gebroken wit geglazuurde baksteen werd geplaatst.

Een plaatsbepalend beeld met een religieuze uitstraling, toentertijd passend bij een Rooms Katholieke begraafplaats.

DE SBN heeft direct maatregelen getroffen om het vernielde kruisbeeld een veilige plek te bieden en wij blijven alert en hopen op een snelle terugplaatsing van een goed hersteld  kruisbeeld.

Zomer 2020: Appartementen van Beethovenstraat.

In de zomer van 2020 is gestart met de bouw van 42 energiezuinige tweekamerappartementen aan de van Beethovenstraat. Dit complex grenst aan de begraafplaats Daalseweg en verrijst op de plek waar voorheen de schoenfabriek Wellen en Co. was gevestigd. Opdrachtgever is de vastgoedhandelaar Ton Hendriks, ontwerp is gemaakt door Flow Architecten uit Nijmegen en het Nijmeegse aannemingsbedrijf van Schaik tekent voor de realisatie.

Om de woningen te ontsluiten, wordt het pad aan de van Beethovenstraat en achter de begraafplaats richting Groesbeeksedwarsweg loopt, ingericht als volwaardige straat.

Wooncomplex en begraafplaats stralen een open visie uit, zo lijkt het. Reacties van de nieuwe bewoners zullen zeker meegewogen moeten worden bij een eventuele verdere invulling van hun terrein en hun eigen woongenot.

10. Colofon

‘In Paradisum’ is het bulletin van de gelijknamige stichting,
het verschijnt maximaal driemaal per jaar.

De Stichting In Paradisum stelt zich tot doel de cultuurhistorische, kunsthistorische en landschappelijke waarden van de Nijmeegse monumentale begraafplaatsen te beschermen en te behouden. De focus op dit funeraire erfgoed komt tot uitdrukking in diverse activiteiten: het behartigen van de belangen van nabestaanden, het inventariseren en documenteren van grafmonumenten, het organiseren van tuinier ochtenden, en het verspreiden van kennis over de begraafplaatsen door de uitgave van dit bulletin, via een website, publicaties, en door het geven van rondleidingen op de begraafplaatsen.

De Stichting In Paradisum en haar voorgangers treden sinds 1972 op als gespreks- en onderhandelingspartner met beheerders en de gemeente Nijmegen over ontwikkeling, verbetering of verandering binnen de Nijmeegse begraafplaatsen, vooral als dit publieke, algemene belangen of belangen van nabestaanden betreft.

Vanouds zet de stichting zich in het bijzonder in voor de voormalige R.K. Begraafplaats Daalseweg.Ieder jaar organiseert de stichting hier op 22 februari, samen met de gemeente Nijmegen, een herdenking voor de vele slachtoffers van het bombardement in 1944 die hier begraven liggen. Ook wil de stichting de begraaflocaties in Nijmegen digitaal beschikbaar maken. In samenwerking met de SBN (Stichting Begraafplaatsen Nijmegen) worden hiertoe de registers van begravingen en ‘verloven tot begraving’ verwerkt.

De afbeeldingen en foto’s in deze uitgave zijn – tenzij anders is vermeld – genomen uit de “Collectie van In Paradisum”. Redactionele bijdragen van lezers en derden zijn welkom, mits digitaal aangeleverd en maximaal 2 pagina’s A4. De redactie beslist evenwel over plaatsing. Voor grotere producties is overleg vooraf met de redactie wenselijk.

De jaarlijkse bijdrage aan de Stichting In Paradisum, die geheel werkt met vrijwilligers, is minimaal € 12,50. Het bedrag kan worden overgemaakt op (IBAN) bankrekeningnr. NL86ABNA0475424336 ten name van Stichting In Paradisum te Nijmegen. De penningmeester dankt u voor het overmaken uw bijdrage voor 2021.

Stichting In Paradisum
Kerkstraat 60
6543 KL Nijmegen
t 06 1797 1197
e stichtinginparadisum@kpnmail.nl
www.stichtinginparadisum.nl